16.04.2024
Czasy stanisławowskie – kontekst historyczny

Czasy stanisławowskie
Kontekst historyczny
Doświadczenie 1733 roku, w którym wojska rosyjskie wypędziły z Polski legalnego elekta, Stanisława Leszczyńskiego, i narzuciły nam Augusta III, uświadomiło Europie, że odtąd każdy polski król będzie monarchą z rosyjskiej łaski. To była miara zależności Rzeczypospolitej od Rosji, datującej się od 1709 roku.
Kandydat Katarzyny II, Stanisław Antoni Poniatowski (ur. 17 stycznia 1732, wybrany 7 września 1764), miał w oczach carycy dwie zalety: nie należał do żadnej dynastii, a więc nie miał szans na zagraniczną pomoc, ponadto imperatorowa wierzyła, że będzie jej posłuszny. Do konfliktu doszło już w 1766 roku, gdy Katarzyna zażądała wprowadzenia w Polsce równouprawnienia politycznego luteranów, kalwinistów i prawosławnych (tj. dysydentów, innowierców). Tego nie było nigdzie w Europie; oświecenie ceniło tolerancję religijną, ale pełnia praw politycznych przysługiwała wyznawcom religii panującej. Sejm 1766 roku nie podjął kwestii dysydenckiej, próbował natomiast obalić liberum veto, które pozwalało zrywać sejmy. Rosja i sprzymierzone z nią Prusy zagroziły wojną. Polska miała 16 tys. wojska, Rosja ponad 200 tys., Prusy ponad 150 tys., więc rząd atak na veto wycofał, ale to Katarzynie nie wystarczyło. Wkroczyło do nas ponad 30 tys. carskich żołnierzy i na kolejnym sejmie ambasador Nikołaj Repnin złamał opór, porywając na wieloletnią niewolę do Rosji senatorów i posła. Sterroryzowany parlament uchwalił równouprawnienie polityczne dysydentów oraz rosyjską gwarancję. Oznaczała ona, że wszelkie zmiany ustroju muszą uzyskać zgodę Rosji, obejmowała zaś najbardziej szkodliwe ustawy z liberum veto i wolną elekcją na czele (wieczne „prawa kardynalne”). Społeczeństwo odpowiedziało wybuchem 29 lutego 1768 roku konfederacji barskiej. Walczyła ona o wiarę (przeciw równouprawnieniu politycznemu innowierców) oraz o wolność. A więc walka z Rosją, ale także z królem (stąd nieudana próba porwania go), bo Barzanie, jeszcze po sarmacku, identyfikowali wolność z liberum veto.
Katarzyna II zażądała od polskiego rządu rozprawy z Barem, odmówiła jednak jakichkolwiek ustępst w w kwestii dysydentów i gwarancji. Warszawa pozostała więc bierna. Monarcha porzucił tę bierność w 1771 roku, szantażowany rozbiorem – za późno. Podział został przez carycę przesądzony już na przełomie lat 1770-1771, od jesieni 1771 toczyły się rozmowy Rosji z Prusami i Austrią na temat warunków i zakresu nabytków.
Gwałt rozbiorowy, na który Europa nie zareagowała, uświadomił Stanisławowi Augustowi beznadziejność położenia, tym bardziej że Prusy nie ukrywały, iż dążą do zagarnięcia kolejnych polskich ziem. O tym, że mimo okrojenia o 1/3 pozostawiono Rzeczpospolitą jako państwo odrębne, choć całkowicie zależne od Rosji, rozstrzygnęła Katarzyna II. I ten fakt utrzymania państwowości Stanisław August doceniał. Dlatego był zdecydowany trwać przy „systemie rosyjskim”. Nie chroniło to Polski przed eksploatacją ze strony Prus (zabór terytorium ponad ustalenia z 1772 roku, wyzysk Gdańska, darmowy tranzyt towarów), na który Katarzyna II swemu berlińskiemu sojusznikowi pozwalała, i równie brutalnym drenażem ze strony Rosji. Rabując polskie lasy, Grigorij Potiomkin, polityk numer dwa w imperium, budował Chersoń i flotę czarnomorską, przede wszystkim zaś kierował porywaniem z ziem wschodnich tysięcy chłopów, których osiedlano na zdobytych na Turcji stepach. Protesty nie przynosiły skutku, jednak dla uległości wobec „systemu rosyjskiego” nie było alternatywy. Nawet wówczas, gdy Stanisław August usiłował się przeciwstawiać żądaniom Katarzyny II, czynił to w listach do niej w formie, która dziś wydaje się serwilizmem. W sytuacji Polski i realiach stylistycznych XVIII wieku nie była nim.

1/1
W tych trudnych warunkach dokonywała się jednak ważna praca. Poniatowski, który marzył o odrodzeniu kraju przez reformy, nie zrezygnował z modernizacji kraju. Rozbiorowa nauczka skłoniła go jednak do wprowadzania tylko tych zmian, które nie budziły oporu Rosji. Czuwał więc nad ulepszeniami w mia- stach, patronował reformom chłopskim, nauczył się rządzić, uzgadniając decyzje z rosyjskim ambasadorem, Ottonem Stackelbergiem. Nadzieje pokładał w rozwoju oświaty. Kluczowa w niej rola, obok istniejącego od 1765 roku Korpusu Kadetów oraz zreformowanych szkół pijarskich, przypadła powołanej w 1773 Komisji Edukacji Narodowej. Temu „mi- nisterstwu oświaty” podlegały oba unowocześnione uniwersytety, krakowski i wileński, czuwające nad szkolnictwem średnim i niższym. Tak wykluwał się nowy, oświecony naród.
Chcąc uchronić kraj przed kolejnym rozbiorem w ra- zie nowej wojny wschodniej, król postanowił zaoferować carycy przymierze. Polski korpus posiłkowy wspierałby rosyjskiego hegemona, ale alians, zgodnie z prawem międzynarodowym, zawierałby wzajemne poręczenie integralności terytorialnej. Z myślą o sojuszu Stanisław August wyjechał na spotkanie z Katarzyną podczas jej podróży na Krym. Odbyło się ono 6 maja 1787 roku w Kaniowie, na rosyjskiej galerze na Dnieprze. Gdy latem Turcja wypowiedziała Rosji wojnę, Katarzyna zgodziła się na negocjacje w sprawie przymierza. Przyzwoliła też na sejm skon- federowany (veto nie mogło go zerwać), który musiałby ratyfikować alians. Jednak u schyłku września 1788 roku Rosja zrezygnowała z planów sojuszu wskutek wrogiego stanowiska Berlina (przymierze zagradzałoby mu drogę do rozbioru); nie chciała ryzykować wojny z Prusami, tocząc już dwie, z Turcją i Szwecją.
Polacy, inaczej niż król, powitali wojnę turecką jako szansę na rozluźnienie przez Rosję ucisku politycznego wobec Rzeczypospolitej; o wspieraniu imperium nie chcieli słyszeć. Na rozpoczętym 6 października 1788 roku Sejmie Czteroletnim przełom nastąpił po tygodniu, gdy rezydent pruski odczytał w izbie deklarację Fryderyka Wilhelma II; Prusak protestował przeciw przymierzu polsko-rosyjskiemu i proponował własne, deklarując przyjaźń z Rzeczpospolitą. Choć była to prowokacja zmierzająca do pogłębienia antyrosyjskich nastrojów sejmu i skłonienia Katarzyny do powrotu do sojuszu z Berlinem oraz do kolejnego rozbioru, Polacy połknęli haczyk. Obrona przez króla orientacji rosyjskiej nie zdała się na nic. W parlamencie przewagę zdobyła orientacja na Prusy, monarcha stracił ster obrad; wielomiesięczne ataki na Rosję i „prorosyjskiego” władcę zdominowały izbę.
Powiadomiona o nastrojach w Polsce Katarzyna II postanowiła udawać, że Warszawa jej nie obchodzi, a rozprawić się z nią po zakończeniu wojny tureckiej. Dało to sejmowi cztery lata swobodnej działalności i poczucie odzyskania suwerenności. Król pozostał w sejmie; uważał, że jego miejsce jest przy narodzie, nawet jeśli ten błądzi. Ta postawa oraz stopniowe rozczarowanie Polaków do Prus pozwoliły Stanisławowi Augustowi odzyskać autorytet. Po wyborze w listo- padzie 1790 roku drugiego kompletu posłów władca znów miał w izbie większość. Stał się autorem Konstytucji 3 maja.
Wobec triumfów Rosji nad Turcją przywódcy sejmu skłonili monarchę do napisania w grudniu 1791 roku do carycy listu z notyfikacją Ustawy Rządowej 3 maja. Chcieli uzyskać dla niej aprobatę. Odpowiedzi nie było. 9 stycznia 1792 roku podpisano pokój rosyjsko-turecki. Zaraz po tym Katarzyna wezwała do Petersburga kilku przeciwnych Konstytucji 3 maja magnatów. Pod rosyjskie dyktando stworzyli tam ze swymi klientami konfederację zwaną targowicką od nadgranicznego miasteczka w Rzeczypospolitej, by udawać, że zawiązano ją w kraju. Stała się ona listkiem figowym dla wojny Rosji z Polską, rozpoczętej w maju 1792 roku. Katarzyna „przywracała wolność”, zniszczoną jakoby przez wprowadzenie w Ustawie Rządowej korony dziedzicznej.
Dysproporcja sił i doświadczenia wojskowego oraz braki w uzbrojeniu zadecydowały o tym, że wojnę przegrywaliśmy. W tej sytuacji król, za radą byłych przywódców sejmowych (parlament na czas wojny zawieszono), wysłał do Katarzyny list z prośbą o rozejm, oferując koronę wielkiemu księciu Konstantemu. Caryca odpowiedziała żądaniem przystąpienia władcy do targowicy, grożąc, że zwłoka będzie oznaczała rozbiór. Większość doradców oraz sam król uznali konieczność tego upokorzenia, by ratować państwo. Przywódcy byłego sejmu w obawie przed represjami wyjechali za granicę i tam czekali na kompromis, który, jak liczyli, Stanisław August wynegocjuje z Katarzyną. Zamiast tego nastąpił II rozbiór; Rosja zabrała w nim ponad 250 tys. km2, więcej, niż miała Rzeczpospolita po podziale. Wszystko to definitywnie załamało monarchę. Ponieważ jednak Katarzynie zależało, by gwałt został „zalegalizowany” przez sejm z podpisem króla, nie zgodziła się na jego abdykację. Insurekcja kościuszkowska, zduszona przez Rosję (klęska pod Maciejowicami 10 października 1794, ranny Kościuszko w niewoli), przyśpieszyła ostateczny rozbiór państwa (24 października 1795). Ale już od stycznia 1795 roku Stanisław August był więźniem w Grodnie; strzegł go generał-gubernator Litwy, Repnin.
Poniatowski pozostawił niemal 40-milionowe długi, które de facto były długami Rzeczypospolitej. Rosja już w 1766 roku wymogła redukcję podatków, m.in. dlatego, by uniemożliwić Polsce powiększenie armii. Konfederaci barscy przejęli królewskie dochody; późniejsze pożyczki zagraniczne konieczne do funkcjonowania państwa musiały być zawierane w imieniu króla. Do końca życia (zm. 12 lutego 1798) długi te stanowiły dla Stanisława Augusta wielką zgryzotę.
Aktualności

03.06
Debata: „Hyrkania – ziemia obiecana czy jałowa?”
W dniu premiery spektaklu „Mątwa” Stanisława Ignacego Witkiewicza w reżyserii Jarosława Gajewskiego odbyła się debata poświęcona Hyrkanii – przestrzeni historycznej i symbolicznej, obecnej w dramacie jako alegoria totalitaryzmu, ideologii i duchowej pustki.
Debatę możecie zobaczyć tutaj [KLIK]
Dyskutowano o tym, jak Witkacy poprzez postać Hyrkana komentuje współczesność oraz czy jego twórczość można odczytywać jako kontynuację tradycji komediowej Fredry, czy raczej jako jej dekonstrukcję.Debata towarzyszyła najnowszej produkcji Teatru Klasyki Polskiej, premierze „Mątwy” – dramatowi z 1922 roku, który stawia pytania o sens istnienia, wolność jednostki i metafizyczny wymiar ludzkiej kondycji.
Prowadzenie:
dr Antoni Winch – adiunkt w Instytucie Sztuki PAN, autor książki Dramat ciemnych gier. Teatr absurdu pre-postczłowieka. Publikował m.in. w „Dialogu”, „Teatrze” i „Pamiętniku Teatralnym”. Dramatopisarz, scenarzysta, laureat Festiwalu „Dwa Teatry” w Sopocie.
Goście:
– dr Karol Samsel – poeta, literaturoznawca, filozof, adiunkt na Wydziale Polonistyki UW, autor książek o Norwidzie i Conradzie
– prof. Wiesław Rzońca – literaturoznawca, badacz romantyzmu i modernizmu, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, pionier dekonstrukcjonistycznych analiz literackich w Polsce

21.05
„Tymon Ateńczyk”
W piątek, 23 maja 2025 roku, Teatr Klasyki Polskiej zaprezentuje pokaz warsztatowy spektaklu „Tymon Ateńczyk” Williama Szekspira w reżyserii Włodzimierza Staniewskiego, z muzyką Mikołaja Blajdy, kostiumami autorstwa Aleksandry Redy oraz scenografią Marka Chowańca.
Przedstawienie zrealizowane zostało w obsadzie międzynarodowej jako projekt typu work in progress i prezentowane będzie w języku polskim i angielskim. W tytułowej roli wystąpi Jarosław Gajewski. W spektaklu zobaczymy również aktorów Teatru Klasyki Polskiej – Macieja Wyczańskiego i Michała Chorosińskiego.
Pokaz odbędzie się o godzinie 20:30 na scenie w Spichlerzu w ramach 12. Międzynarodowego Festiwalu Generator Nadziei, który potrwa od 22 do 25 maja 2025 roku w Gardzienicach.
Bezpośrednio po spektaklu, o godzinie 21:30 w Pałacu, odbędzie się konferencja naukowa zatytułowana „Rewelacje na temat Tymona Ateńczyka”. W dyskusji wezmą udział prof. Edith Hall (King’s College London), prof. Robert Piłat (UKSW), prof. Jarosław Gajewski (Akademia Teatralna w Warszawie) oraz reżyser spektaklu, Włodzimierz Staniewski.
Wieczór połączy refleksję artystyczną i filozoficzną, stwarzając przestrzeń do rozmowy o jednym z najmniej znanych, a zarazem najbardziej aktualnych dramatów Szekspira.
Więcej informacji o wydarzeniu i pełny program Festiwalu Generator Nadziei dostępne są na stronie. TUTAJ

17.12
WitkAI – Spotkanie sztuki z technologią. Witkacy w wirtualnej rzeczywistości
WitkAI to innowacyjny projekt, który wykorzystuje sztuczną inteligencję, aby ożywić jednego z najbardziej oryginalnych artystów XX wieku – Stanisława Ignacego Witkiewicza. Dzięki temu wirtualnemu twórcy, każdy może zadać pytanie Witkacemu i poczuć się, jakby miał możliwość bezpośredniego dialogu z tym genialnym filozofem, malarzem i dramaturgiem.
Projekt nie tylko przywraca Witkacego do współczesnego świata, ale także wprowadza jego unikalną filozofię, poglądy na sztukę i życie do wirtualnej rzeczywistości, łącząc je z technologią AI. WitkAI daje możliwość zadania dowolnego pytania – od egzystencjalnych rozważań, przez pytania o sztukę, aż po jego poglądy na miłość i społeczeństwo.
To nowatorskie podejście do twórczości Witkacego pozwala na niepowtarzalne doświadczenie, które łączy klasyczną literaturę z nowoczesnymi technologiami. Dzięki współpracy z ekspertami i artystami, projekt ma na celu promowanie zarówno Witkacego, jak i możliwości sztucznej inteligencji w sztuce.
Przyjdź, zapytaj, odkryj – Witkacy czeka na Twoje pytanie!
___________________
Projekt realizowany ze środków Krajowego Planu Odbudowy, inwestycja A2.5.1: Program wspierania działalności podmiotów sektora kultury i przemysłów kreatywnych na rzecz stymulowania ich rozwoju. Sfinansowano przez Unię Europejską Next Generation EU.

27.11
„Ksiądz Marek” w konkursie „Klasyka Żywa”!
Z radością informujemy, że nasz spektakl „Ksiądz Marek” w reżyserii Jacka Raginisa został zakwalifikowany do X Konkursu na Inscenizację Dawnych Dzieł Literatury Polskiej i Europejskiej „Klasyka Żywa”! Szczegóły znajdziecie na stronie: www.klasykazywa.pl.
Gratulujemy całemu zespołowi twórczyń i twórców! To dzięki Wam ten spektakl mógł się narodzić i nabrać życia na scenie.
Na ogłoszenie wyników musimy jeszcze poczekać, ale to Wasze wsparcie i dobre myśli będą dla nas największą nagrodą! Wierzymy, że razem możemy celebrować piękno klasyki i moc teatru, który łączy pokolenia.


22.11
„Niemyte dusze / Narkotyki” w konkursie „Klasyka Żywa”!
Niezwykle miło nam poinformować, że nasz najnowszy spektakl „Niemyte dusze / Narkotyki” w reżyserii Anny Kękuś bierze udział w X Konkursie na Inscenizację Dawnych Dzieł Literatury Polskiej i Europejskiej „Klasyka Żywa” -> www.klasykazywa.pl.
Gratulujemy twórczyniom i twórcom!
Na wyniki konkursu musimy jeszcze zaczekać, ale Wy już trzymajcie za nas kciuki!


14.10
Czytanie performatywne w wykonaniu aktorów Teatru Klasyki Polskiej
Serdecznie zapraszamy już 31 października o godzinie 19:00 na czytanie performatywne w wykonaniu aktorów Teatru Klasyki Polskiej, które odbędzie się w Instytucie Teatralnym im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie. Wstęp wolny.
OBOWIĄZUJĄ ZAPISY | KLIK
Europa została porwana. Najpierw przez Zeusa, i zaplecze tej historii jest nam doskonale znane. Porwanie, które opisuje Jarosław Marek Rymkiewicz ma niezwykłą intelektualną i poetycką strukturę. Pozwala ona przyjrzeć się – jak przez szkiełko powiększające – procesom społecznym i politycznym, w których uczestniczymy dzisiaj. Ma ambicje do bycia metaforą współczesności.
Bohaterami sztuki są postaci zarówno ze świata kultury francuskiej, brytyjskiej, jak i szeroko rozumianej rosyjskiej i polskiej. Rymkiewicz- historyk polskiej kultury i poeta jawi się tu także jako przenikliwy obserwator procesów historycznych i wybitny dramaturg.
Aktorzy:
Paweł Lipnicki
Robert Latusek
Maciej Wyczański
Marta Dylewska
Tomasz Drabek
Leszek Zduń
Jarosław Gajewski

30.07
„Bajka nie tylko o smoku” w konkursie „Klasyka Żywa”!
Niezwykle miło nam poinformować, że nasz najnowszy spektakl „Bajka nie tylko o smoku” w reżyserii Lidii Sadowej bierze udział w X Konkursie na Inscenizację Dawnych Dzieł Literatury Polskiej i Europejskiej „Klasyka Żywa” -> www.klasykazywa.pl.
Gratulujemy twórczyniom i twórcom!
Na wyniki konkursu musimy jeszcze zaczekać, ale Wy już trzymajcie za nas kciuki!

11.07
Festiwal Teatru Klasyki Polskiej w Żyrardowie
Wielkimi krokami zbliża się wspaniały Festiwal z plenerowymi spektaklami dla WAS!
Letnia edycja Festiwalu przyniesie Wam prawdziwe teatralne doznania, więc rezerwujcie daty w kalendarzu!
W pięknym Parku Dittricha w Żyrardowie odbędą się dwa spektakle:
27.07.2024, godz. 17:00 – „Śluby panieńskie”
28.07.2024, godz. 17:00 – „Powrót posła”
Wstęp na wydarzenia jest wolny!
Nie przegapcie okazji, aby spędzić letnie popołudnie w kulturalny sposób!

11.06
Informacja o przełożeniu terminów spektakli
Szanowni Państwo,
z powodów niezależnych od naszej instytucji informujemy o przełożeniu następujących spektakli:
– „Ksiądz Marek” w Muzeum Historii Polski (15.06.2024 i 16.06.2024)
– „Król i caryca” w Muzeum Historii Polski (22.06.2024 i 23.06.2024)
– „Trzy po trzy” w Instytucie Teologiczno-Pastoralnym im. św. Józefa S. Pelczara w Rzeszowie (19.06.2024)
– „Zemsta” w Instytucie Teologiczno-Pastoralnym im. św. Józefa S. Pelczara w Rzeszowie (20.06.2024)
– „Dożywocie” w Instytucie Teologiczno-Pastoralnym im. św. Józefa S. Pelczara w Rzeszowie (21.06.2024)
Zaangażowanie Teatru Klasyki Polskiej w dostarczanie niezapomnianych doświadczeń kulturalnych pozostaje niezmienne.
Zachęcamy do śledzenia naszego repertuaru i zapraszamy na pozostałe spektakle. Na bieżąco będziemy informować o wszelkich aktualizacjach poprzez naszą stronę internetową oraz media społecznościowe.
Zespół Teatru Klasyki Polskiej

06.05
Teatr Klasyki Polskiej po raz pierwszy w Białymstoku!
W Kinie Ton będzie można zobaczyć aż 3 spektakle:
– 8 maja „Król i caryca”
– 9 maja „Śluby panieńskie”
– 14 maja „Zemsta”
Na scenie m.in.: Halina Rowicka, Jerzy Zelnik, Jarosław Gajewski, Marta Dylewska, Ksawery Szlenkier, Dariusz Kowalski, czy Maciej Wyczański.
Serdecznie zapraszamy!
_______________________
Partnerem wydarzenia jest Polski Instytut Kultury
Repertuar

15.06
Warszawa
Warszawa, Teatr Królewski w Starej Oranżerii, Muzeum Łazienki Królewskie
26.07
FESTIWAL KLASYKA NA ZAMKU
FESTIWAL KLASYKA NA ZAMKU, Zamek Bierzgłowski
27.07
Warszawa
Warszawa, Dobre Miejsce - Katolickie Centrum Kultury

20.06
Warszawa
Warszawa, Scena Stygmat, Plac Grzybowski 3/5
22.06
Warszawa
Warszawa, Scena Stygmat, Plac Grzybowski 3/5
20.09
Warszawa
Warszawa, Scena Stygmat, Plac Grzybowski 3/5

21.06
Opinogóra Górna
Opinogóra Górna, Muzeum Romantyzmu w Opinogórze

12.07
Radonie
Radonie, Dwór Radonie (Plener)
19.07
Krasnystaw
Krasnystaw, Dworek Starościński
02.08
Zamość
Zamość , Zamojska Akademia Kultury

26.07
Świdnik
Świdnik, Miejski Ośrodek Kultury
07.08
Szczebrzeszyn
Szczebrzeszyn, Festiwal Stolica Języka Polskiego
10.10
Włocławek
Włocławek, Centrum Kultury „Browar B.”

27.07
FESTIWAL KLASYKA NA ZAMKU
FESTIWAL KLASYKA NA ZAMKU, Zamek Bierzgłowski
10.10
Czechowice-Dziedzice
Czechowice-Dziedzice, Kino ŚWIT
19.10
Dębica
Dębica, Dom Kultury MORS