Ambasador

„Ambasador”

Na początku kwietnia miałem okazję już drugi raz skorzystać z zaproszenia Teatru Klasyki Polskiej i w budynku Laboratorium CSW w Warszawie obejrzałem spektakl „Ambasador” Sławomira Mrożka w reżyserii Jarosława Gajewskiego. Zarówno twórcę dramatu, jak i reżysera niezwykle sobie cenię, zatem spodziewałem znakomitego spektaklu i taki też spektakl dostałem. Oglądanie na scenie dzieł Mrożka to za każdym razem wyjątkowe przeżycie. Nawet jeśli ma się w pamięci części dramatów, nawet jeśli widziało się jakieś przedstawienie w teatrze lub w telewizji, to i tak, niezmiennie wywołuje we mnie ogrom emocji, zarówno tych pozytywnych, jak i negatywnych, które dotyczą jednego – pytania, dlaczego coś, o czym pisał Mrożek przed wieloma laty, wciąż jest aż tak aktualne. Pisał w innym czasie, w innym systemie społeczno – politycznym, zatem dlaczego w jego sztukach niezmiennie widzimy siebie i „swoje czasy”, dlaczego ten kraj i ten świat, chociaż niby się zmienia, to jednak się nie zmienia?!   Z „Ambasadorem” jest tak samo. To sztuka, która niepokoi, wzrusza, denerwuje, która z jednej strony opisuje funkcjonowanie państwa totalitarnego z jego wszystkimi absurdami, które w znaczny sposób wpływają na życie mieszkańców, z drugiej zaś pokazuje, że można trwać przy swoim, można trzymać się zasad, można być uczciwym wobec innych, a przede wszystkim wobec siebie, ale za taką postawę, wcześniej czy później, przyjdzie słono zapłacić!   Bohaterem sztuki jest ambasador pewnego państwa, który swoją misję traktuje niezwykle poważnie, poświęca się jej, a zatem na znaczeniu tracą inne kontakty i zależności, jak chociaż jego związek małżeński. Małżonka czuje się zaniedbana, porzucona, co w ostatecznym rozrachunku doprowadzi do jej odejścia. Ambasador, nawet jeśli przez pewien czas wiedział, w jakim państwie pełni swoją misję, to po wizycie Pełnomocnika był już tego świadom w stu procentach. Już wie, że jest obserwowany i podsłuchiwany, że państwo, w którym przebywa, wie o nim i jego działalności wszystko. Mimo tej wiedzy, on trwa na swoim stanowisku, dalej próbuje z pełnym zaangażowaniem pełnić swą rolę. Sytuacja zmienia się, gdy nagle o azyl prosi jeden z robotników fabryki globusów (sceny z globusem należą do tych najśmieszniejszych, a jednocześnie głęboko pozostających w pamięci z racji poruszanych tam kwestii). Ambasador zgadza się przechować go w ambasadzie, ale gdy wysyła zapytania do prezydenta swojego państwa, czy może, czy powinien udzielić zbiegowi azylu, okazuje się, że władzy w jego państwie już nie ma, a zatem i on winien zakończyć swoją działalność wobec państwa. On jednak postanawia dalej trwać na posterunku, a zatem w reprezentować państwo, którego… nie ma.   Państwo, w którym przebywa próbuje go namawiać na współpracę, najpierw zachęca, by pozostał tym ambasadorem, bo dzięki temu społeczeństwo będzie dalej wierzyć, że jego państwo istnieje, a zatem będzie można się skupiać na konsolidacji własnego społeczeństwa poprzez kultywowanie postawy wrogości wobec tego drugiego państwa, z czasem jednak, gdy już naród dowie się, że państwo wroga nie istnieje, …poprzez różne działania (wyłączony prąd, wszystkie media, odejście pracowników) wymusza nim, by jednak tym ambasadorem być przestał. Ambasador nie zamierza jednak porzucić swej roli, stając się tym samym swego rodzaju symbolem trwania swojego państwa, w dalszym też ciągu nie zamierza wydać na śmierć zbiega, decydując się na ochronę go do samego końca.   Niesamowita to sztuka, bolesna, bo wciąż aktualna. Ale by mocno oddziałała na widza, musi być dobrze przygotowana. I taka też była ta inscenizacja dramatu. Delikatna scenografia, niewiele rekwizytów, ale te, które się pojawiły odgrywały istotną rolę. I przede wszystkim aktorzy. Od bardzo wielu lat śledzę karierę Andrzeja Mastalerza, który z roku na rok i z roli na rolę jest coraz lepszy, coraz bardziej intrygujący. Aktor przyjmuje zazwyczaj takie role, które jest w stanie zagrać ponadprzeciętnie, w których zawsze zachwyci odbiorcę. To świadczy o wielkiej klasie aktora. A w roli ambasadora wcielił się znakomicie. Dodaj jej autentyczności, wyrazistości. Zrobił to tak, jak powinien. Do tego znakomicie współgrają z nim Bartosz Turzyński w świetnie poprowadzonej roli Pełnomocnika, Maciej Wyczański w roli sekretarza ambasadora, czyli Otella, Dariusz Kowalski w roli szukającego azylu Człowieka i grająca rolę Amelié – żony ambasadora, Małgorzata Mikołajczak. O reżyserii Jarosława Gajewskiego nawet nie wspominam, bo cóż mógłbym dodać, skoro wiadomo, że na żadnym przygotowanym przez tego znakomitego aktora i reżysera jeszcze nigdy się nie zawiodłem.

„Ambasador”

Komentarzy do Ambasadora nie czytywałam, bo jeśli już miałam co czytać, co miało wspólność z Ambasadorem, to wolałam czytać Ambasadora i – myśleć. Powiem od razu. To jest moja bezczelna parafraza słów Stanisława Wyspiańskiego ze wstępu do Studium o Hamlecie. I od razu wyjaśniam.

W krytycznym krwiobiegu wraca często opinia o postępującym procesie starzenia się Mrożkowej dramaturgii. Sąd tyle pospieszny, ile naskórkowy. Bo niewątpliwie czas dotknął cały szereg dialogów w wymiarze bezpośrednich, a ściślej mówiąc doraźnych, aluzji. Rzecz naturalna, zważywszy temperament Mrożka komentatora i kamuflaż cenzuralny. Natomiast wciąż pulsuje wieloodcieniowy społeczny kontekst, fruwa nieoczywista prowokacja. Wciąż otwiera się dyskurs bez konwersacyjnych umizgów. Rozmowa trudna dlatego, że ważna, że autentyczna. Nie ma myślowego byleskrętu. Jest szlak zawieszonych pytań i odpowiedzi.

I właśnie wędrując tropem materii literackiej, stajemy wobec kluczowej kwestii: who is who Ambasador. Wizerunek w każdym ułamku prezentacji zorganizowany, pedantyczny, ułożony. Ale ten portret realistycznej kreski już in statu nascendi ulega rozpadowi. Na linię dyplomatycznego bytu postaci wkrada się niebyt wszelkich podejmowanych działań. Znika – dosłownie i metaforycznie – głos państwowego mocodawcy. Wokół bohatera krążą: coraz bardziej roszczeniowy Sekretarz Otello, coraz spektakularniej obca Żona, coraz namacalniej groźny Pełnomocnik. Jeszcze się nie ujawnił tragigroteskowo katapultowany Człowiek. Lecz już zęby szczerzy wszechobecna przy Ambasadorze SAMOTNOŚĆ. Ona gęstnieje. Bezwarunkowo, ponad psychologicznym skrótem, pomimo oparów absurdu – nabiera mocy ostatecznego rozrachunku. A że to Mrożkowski werdykt, więc trzeba go nicować i na wskroś, i na przekór. Chwytać sedno, zlokalizować bebechy i żadną miarą nie przegapić raczkującej po kątach drwiny.

Wszystkie te okoliczności w klarownym powiązaniu kontekstu i podtekstu pięknie zaznacza głośna inscenizacja Jerzego Axera(1917-2012), reżyser teatralny, wieloletni dyrektor (a uprz... More (Teatr Współczesny, prem. 13 VI 1995). Perfekcjonizm reżysersko-aktorski. Uważność detalu obok konwersacyjnej wirtuozerii. Ironiczny cudzysłów u podstaw mistrzowsko licytowanych niedopowiedzeń. Estetyzm, który poraża. Krótko mówiąc spektakl-perła, szczególna artystyczna summa. Sceniczny wzorzec usytuowany na osi wspaniale rzeźbionej ascezy, jaką kształtuje ekspresja Zbigniewa Zapasiewicza.

Musiał się z tym – siłą inscenizatorskich pomysłów – zmierzyć Jarosław Gajewski. Zrealizowany w Teatrze Klasyki Polskiej Ambasador (prem. 28 X 2023) nie odsłania meandrów dramatopisarskiej egzegezy. Jednak przestrzega rytmu wypowiedzi, co otwiera klarowny tryb wymiany myśli. Reżyser-aktor sięga dialogowego praxis. I tak komponuje wszystkie zbliżenia. Stąd werbalny porządek przekazu. Słowa mają odmierzony ton i ustalony wektor. Zamysł czytelny tyle, że w wypadku S.M. mocno ryzykowny. Fakt, że wykonawcy poruszają się wedle semantycznego ładu. Że zobligowany sensem desygnat stanowi drogowskaz. Ale też fakt faktem, że inscenizatorska mapa ślizga się po powierzchni Mrożkowskiego świata. I wtedy miejsce wibrującej metafory próbuje zaanektować deklaratywność. To się zdarza. Lecz nie trwa, bo ster monologo-dialogów trzyma Ambasador Andrzeja Mastalerza.

Rola świetnie uszyta i powiedziałabym, że szlachetnie dociekliwa. Bez grama formalnej minoderii. Środki wyrazu podporządkowane racjom inteligenta ustawionego pod ścianą wszechobecnej cywilizacyjnej atrofii. Żadnych półgeścików i półuśmieszków. Gestyczno-ruchowa dyscyplina. Owiany absurdem tragizm generujący status postaci. Mastalerz nie usprawiedliwia moralnych wyborów Ambasadora, choć pozostaje z nim w organicznym, spójnym współodczuwaniu syndromu samotnictwa. Ten rys wybrzmiewa jak memento!

I właśnie na tym rozdrożu słychać charakterystyczny głos Żony. Amelie Małgorzaty Mikołajczak jest i osobna, i nieuchwytna. Wnosząc sceniczną urodę, wnosi groteską cieniowaną tajemnicę. Stylowy kontur ramuje wizerunek pięknej, młodej kobiety. Coś dopowiada, coś przemilcza. Nie wiemy czy Amelie biegnie do słońca, czy donikąd. Ciekawa, konsekwentna interpretacja. Brawo!

Nota bene warsztatowy szlif posiadają również sylwetki Pełnomocnika (Bartosz Turzyński), Człowieka (Dariusz Kowalski), Otella (Maciej Wyczański). Choć bywa, że szeleści wspominane już deklamatorstwo i wkrada się nużąca relacja. Ale bądźmy sprawiedliwi, gdyż zdarza się również promieniujący od narracyjnych trzewi kąśliwy żart, dyskursywny akcent. Takim właśnie błyskiem ujmuje Otello Macieja Wyczańskiego. Swoją drogą szekpirowszczyzna i czechowszczyzna w Mrożkowskich odsłonach wciąż nas uwodzą, nęcą, intrygują…

Ambasador. Kolejna premiera w Teatrze Klasyki Polskiej. Autentyczny szacunek wobec materii słowa. Mocna tytułowa rola. Kilka gęstych aktorskich zbliżeń. Tym bardziej szkoda, że odzywa się kompozycyjna monotonia. Szkoda naskórkowych dyskursów. A przecież podjęto ambitny repertuarowy krok. To budzi nadzieję na szerszy inscenizatorski oddech, na pulsującą metaforę. Czekam.

„Ambasador”

Telefony działają bez skutku”, żona przychodzi, żeby odejść, dowody osłabiają wiarę, kraj pozostaje, ale państwa już nie ma. Za sprawą reżysera Jarosława Gajewskiego na deski teatru wraca z całą mocą, przenikliwością i mądrością „Ambasador”. Sławomir Mrożek grozi stanem oblężenia. Teatr Klasyki Polskiej triumfuje

„Ambasador”

Jarosław Gajewski rozumie siłę tekstu Sławomira Mrożka. Aktorom, przede wszystkim Andrzejowi Mastalerzowi, pozwolił zagrać „Ambasadora” jako traktat nie tylko o polityce, przede wszystkim o człowieczeństwie. (…) Rola Mastalerza to zdecydowanie jedna z najlepszych kreacji, jakie zdarzyło mi się widzieć w tym teatralnym roku. Zasłuchany w jego niepowtarzalny, nie do podrobienia głos, dostawałem coś, o co zwykle chodzi w dobrym teatrze. Dostawałem traktat o kruchym, ale jednak wartym obrony człowieczeństwie.

„Ambasador”

Jeśli ktoś nie wierzy, że Mrożek jest zawsze o tym, co tu i teraz, to niech sobie obejrzy. Osobliwe zresztą, że tak dawno Teatr (sensu largo) po Ambasadora nie sięgał, bo choć akcji niepodobna umiejscowić w czasie, to jednak ten tekst wybrzmiewa jak na gorąco napisany komentarz, a przecież rzecz dotyka spraw zgoła uniwersalnych. A jednak - mamy i wątek azylanta i emancypacji kobiet, jest o polityce; o kraju, który został, choć państwo zniknęło, czy – o świecie, który aktualnie „jest w opracowaniu”. Wątki jakby z dziś, prawda?

Streszczać może nie będę, wszak to klasyka. I do tego pokazana tak jakby reżyser, dramaturg czy scenograf całą odpowiedzialność za spektakl zepchnęli na samego Mrożka, cóż ten tekst jest po prostu świetny (ufam, że cienie autora wybaczą mi tę drobną protekcjonalność) i zupełnie nie potrzebuje zabiegów formalnych, improwizacji czy innych narzędzi, z których wyjątkowo chętnie korzysta współczesny teatr, potrzebuje jedynie – jak sądzę – szacunku. I tak też został wystawiony – z szacunkiem. Tyle wystarczyło, żeby powstało poruszające przedstawienie.

Andrzej Mastalerz w każdym spojrzeniu, geście, słowie i pauzie JEST Ambasadorem, to świetnie zagrana rola, idealnie wpasowana w ten mrożkowski świat. Bartosz Turzyński jest godnym partnerem w tym pojedynku ze wzbudzającą grozę rolą Pełnomocnika, Człowieka z globusa zagrał Dariusz Kowalski, Otella – Maciej Wyczański, a Małgorzata Mikołajczak wcieliła się rolę pragnącej emancypacji żony, która przyszła, by - odejść.

Ta klasyka jest naprawdę żywa.